ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 1، فروردین 1401 ، شماره پی در پی 71

بررسی اغراض و اهداف فکری عین‌القضات همدانی پیرامون تأویل عرفانی

صفحه (137 - 153)
نادر جوادزادگان (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1399

چکیده

زمینه و هدف: در اسلام بحث پیرامون تأویل، نخستین بار درخصوص آیات قرآن‌کریم بکار رفته است. برخی مفسّران، معنای تأویل را نشئت‌گرفته از وجود حقایقی تودرتو میدانند که در آیات قرآن بویژه آیات متشابه ارائه شده است و بنابراین ضمن پذیرش معنای ظاهری، از معنا یا معناهای درونی نیز سراغ میگیرند. عین‏القضات همدانى (492-525 ق)، همچون دیگر عرفاى قبل و بعد از خود، در نثرهای صوفیان خود ازجمله در تمهیدات که آن را به درخواست گروهى از مریدانش به رشته تحریر درآورده و در نامه ها که اکنون 159 نامه از آنها در دست است، استناد فراوانی به آیات الهى کرده است و آنها را دستمایه استدلال و اثبات نظریات و افکار خود قرار داده است. این پژوهش بر آن است به بررسى تفسیر و تأویل آیات قرآن در تمهیدات و نامه های عین‏القضات همدانی بپردازد و دریافت متمایز او از تأویل را مورد بررسی قرار بدهد.

روش مطالعه: این تحقیق با شیوۀ پژوهش توصیفی-تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و با تکیه بر منابع اصلی و عرفانی پیرامون تأویل در آثار عین‌القضات همدانی صورت پذیرفته است.

یافته ها: عین‌القضات همدانی در مکتوبات (نامه ها) و تمهیدات از تأویل در حالتها و صورتهای مختلف بمنظور گسترش و بسط مفاهیم قرآن بهره برده است. در یک تقسیم‌بندی کلی میتوان این تأویلات عین‌القضات را در دو دستۀ کلی و اساسی مستقیم و غیرمستقیم جای داد.

نتیجه گیری: تأویلات عین‏القضات گاهی مطابق ذوق شخصى او و گاهی در راستاى اقناع مخاطبان و گاه جهت تکمیل گفتار حکیمانه اش بکار رفته است. عین‌القضات در سطوح مختلفی تأویلی آیات الهی و داستانهای پیامبران از قرآن را مورد توجه قرار داده است.

کلمات کلیدی
عین‌القضات همدانی , تمهیدات , مکتوبات (نامه ها) , انواع تأویل , اقتضای حال.

• قرآن‌ مجید، ترجمۀ مهدی الهی قمشه‌ای.
• ابن‌سینا و تفسیر عرفانی، کربن، هانری (1387)، ترجمۀ ان‌شاءالله رحمتی، تهران: جامی.
• الاتقان فی علوم القرآن، سیوطی، جلال‌الدّین (1363)، بیروت: دارالکتب العربی.
• ادبیات چیست؟ سارتر، ژان پل (1358)، ترجمۀ ابوالحسن نجفی، چاپ دوم، تهران: قطره.
• اوپانیشاد (1375)، ترجمۀ محمد داراشکوه، با مقدمۀ تاراچند، چاپ چهارم، تهران: علمی.
• البرهان فی‌التفسیرالقرآن، پورنامداریان، تقی (1364)، ترجمۀ شیخ عبدالله صالحی نجف‌آبادی، قم: ذوی‌القربی.
• پژوهشی در جریان‌شناسی تفسیر عرفانی، قاسم‌پور، محسن (1381)، تهران: مؤسسۀ فرهنگی ثمین.
• تاریخ و فرهنگ، مینوی، مجتبی (1369)، چاپ سوم، تهران: خوارزمی.
• تأویل آیات و احادیث از دید مولانا، کارگر، حبیب (1383)، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه‌طباطبایی.
• تأویلات قرآن از دیدگاه عبدالرزاق کاشانی، لوری، پیر (1383)، ترجمۀ زینب پودینه آقایی، تهران: حکمت.
• تجربۀ دینی، پراودفوت، وین (1382)، ترجمۀ عباس یزدانی، قم: طه.
• تحلیل دیدگاههای هانری کربن در تأویل و رمز و نقش خیال در فهم متون حکمی اسلامی، فاضلی فیروز و همکاران (1391)، پژوهشهای میان‌رشته‌ای قرآن کریم، (1) 3، صص 54-41.
• تمهیدات، همدانی، عین‌القضات (1389)، به ‌کوشش عفیف عسیران، چاپ هشتم، تهران: منوچهری.
• رویکرد تأویل‌گرایانه عرفا به قرآن و احادیث حاجی‌محمدی، محمود و سرامی، قدمعلی (1392)، فصلنامۀ تخصصی عرفان اسلامی، (39) 10، صص 130-98.
• زبور پارسی، شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1374)، چاپ دوم، تهران: آگاه.
• ساختار و تأویل متن، احمدی، بابک (1380)، چاپ هفتم، تهران: نشر مرکز.
• سرچشمۀ تأویل، سندمل، ساموئل (1395)، ترجمۀ فریدالدّین رادمهر، تهران: نیلوفر.
• عرفان و فلسفه، استیس، والتر (1370)، ترجمۀ بهاءالدّین خرمشاهی، چاپ چهارم، تهران: سروش.
• عین‌القضات و استادان او، پورجوادی، نصرالله (1374)، تهران: اساطیر.
• معناشناسی تأویل و اعتبار معرفتی آن در اندیشۀ ملاصدرا، نویا، پل (1373)، مجلۀ پژوهش و حوزه، شمارۀ 21-20، صص 70-51.
• معنای متن، ابوزید، نصرحامد (1381)، ترجمۀ مرتضی کیوان، تهران: طرح‌نو.
• مقایسۀ سبک تأویل احمد غزالی و ابوالفضل رشیدالدین میبدی، مدرسی، فاطمه و لاوژه، طاهره (1389)، فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، (1) 3، صص 101- 118.
• میراث تصوّف، لویزن، لئونارد (1384)، ترجمۀ مجدالدّین کیوانی، تهران: نشر مرکز.
• نامه‌های عین‌القضات همدانی، همدانی، عین‌القضات (1377)، به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران، تهران: اساطیر.
• نشانه‌شناسی، اکو، امبرتو (1387)، ترجمۀ پیروز ایزدی، تهران: ثابت.
• نقش تأویل در زبان عرفان، محمدی کله‌سر، علیرضا (1393)، پژوهشهای ادب عرفانی (گوهر گویا)، (2) 8، صص 122-99.
• هرمنوتیک و نمادپردازی در غزلیات شمس، محمدی آسیابادی، علی (1387)، تهران: سخن.